Αν αναζητήσουμε ένα κοινό θέμα που χαρακτηρίζει τα μυθιστορήματα με ιστορικό φόντο της τρέχουσας λογοτεχνικής σοδειάς, αυτό θα το βρούμε στο «παιδομάζωμα» ή «παιδοφύλαγμα» και στις παιδοπόλεις της βασίλισσας Φρειδερίκης και των Ανατολικών Δημοκρατιών.

Οι «παιδοπολίτες» αποτελούσαν ανέκαθεν θέμα συζήτησης και προβληματισμού για την ελληνική κοινωνία και Ιστορία, οπότε ήταν αναμενόμενο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των συγγραφέων μας.

Ζητήσαμε λοιπόν από δύο αγαπημένους συγγραφείς, που καταπιάστηκαν λογοτεχνικά με το δύσκολο αυτό θέμα, να φωτίσουν με τη δική τους οπτική τα ιστορικά γεγονότα στο άρθρο που ακολουθεί.

ΚΛΑΙΡΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ
«Παιδομάζωμα» ή «παιδοσώσιμο»; Οι παιδοπόλεις του Εμφυλίου και η μοίρα των απροστάτευτων παιδιών

Ήρθα σε πρώτη επαφή με το θέμα των παιδοπόλεων της Φρειδερίκης, όταν έκανα την έρευνα στη Λέρο για την ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ, καθώς και εκεί, στις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές Λέρου, στεγάστηκε ίδρυμα για τους ανήλικους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Αργότερα, σε ένα φωτογραφικό οδοιπορικό μου στα εγκαταλελειμμένα χωριά της Πίνδου, συνομίλησα με κάποιους από τους λιγοστούς υπερήλικους κατοίκους και «γέμισα» ιστορίες για το «παιδομάζωμα» και για το πώς πολλά παιδιά από τα χωριά τους μεταφέρθηκαν από τον Δημοκρατικό Στρατό σε παιδοπόλεις στις Ανατολικές Δημοκρατίες.

Τότε, σχεδόν αυτόματα, άρχισε να στριφογυρίζει στο μυαλό μου μια ιστορία που στον πυρήνα της θα είχε ακριβώς αυτό, τις παιδοπόλεις του Εμφυλίου ‒τόσο εντός όσο και εκτός της χώρας‒ και τη μοίρα των παιδιών της εποχής εκείνης. Ποια συγκυρία όμως ήταν αυτή που έσπρωξε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες ιδεολογικές παρατάξεις να καταλήξουν σε μία στην ουσία κοινή αντιμετώπιση στο ακανθώδες θέμα των απροστάτευτων παιδιών;

Κάποιοι υποστηρίζουν πως οι λόγοι που οδήγησαν είτε στο «παιδομάζωμα» είτε στο «παιδοσώσιμο», όπως ονομάστηκαν οι δύο αυτές πρακτικές, είχαν στο επίκεντρό τους αλτρουιστικούς λόγους, τη σωτηρία των παιδιών δηλαδή. Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται πως τα κίνητρα και από τις δύο πλευρές ήταν μάλλον περισσότερο συμφεροντολογικά: γιατί αυτός που θα κατάφερνε να ελέγξει τα παιδιά θα ήλεγχε παράλληλα και το μέλλον της χώρας, αφού μέσα από στοχευμένη προπαγάνδα ‒που πολλές φορές άγγιζε την πλύση εγκεφάλου‒ θα διαμόρφωνε σιγά σιγά τους αυριανούς οπαδούς και συνεχιστές της συγκεκριμένης ιδεολογίας. Παράλληλα, αυτός που όριζε τη μοίρα των παιδιών είχε κι ένα άλλο μεγάλο όπλο στα χέρια του, αφού έτσι ήλεγχε απόλυτα και τους γονείς τους και τους εξανάγκαζε στην ουσία να ταχθούν στο πλευρό του.

Μια ιστορία για τη δύναμη των δεσμών αίματος, τη δίψα για επιβίωση, τη διαχρονικότητα του έρωτα, την ανάγκη για «πατρίδα».

Η αυτοτελής συνέχεια του best seller Άλικες σιωπές!

Εκτός όμως από την πληθώρα ιστορικών πηγών που μελέτησα πάνω σε αυτό το θέμα, θεώρησα σκόπιμο, πριν αρχίσω να διηγούμαι την ιστορία που είχα στο μυαλό μου, να έρθω σε επαφή με πρώην παιδοπολίτες, ανθρώπους δηλαδή που έζησαν την καθημερινότητα σε αυτά τα ιδρύματα εκ των έσω. Και κάπου εκεί άρχισαν για μένα οι ανατροπές. Γιατί αλλιώς τα είχα φανταστεί τα πράγματα, αλλού είχα αρχικά σκοπό να κατευθύνω την ιστορία μου και πολύ πιο στενόχωρες και σκοτεινές εικόνες είχα πλάσει με τη φαντασία μου. Με μεγάλη έκπληξη λοιπόν είδα ότι πλήθος ανθρώπων που έζησαν τόσο στις παιδοπόλεις του Ανατολικού Μπλοκ όσο και στις παιδοπόλεις της βασίλισσας Φρειδερίκης θυμούνται την περίοδο αυτή με αγάπη. Πιστεύουν, μάλιστα, ακράδαντα πως κατ’ αυτόν τον τρόπο σώθηκαν από τα δεινά του πολέμου. Είχαν φαγητό, ασφάλεια, ολοκλήρωσαν το σχολείο και πολλοί από αυτούς μπόρεσαν στη συνέχεια να σπουδάσουν και να εξελιχθούν επαγγελματικά. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως οι παιδοπολίτες είναι συνδεδεμένοι μεταξύ τους με άρρηκτους δεσμούς φιλίας και έχουν οργανώσει σχετικούς συλλόγους, μέσω των οποίων όχι απλώς συναντιούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά και αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοβοηθιούνται. Κανένας δεν αντιλέγει βέβαια ότι υπήρξε ένα είδος στρατιωτικής δομής στις εγκαταστάσεις αυτές και ότι πολλές φορές γινόταν ένα έμμεσο «κήρυγμα» για τις αρχές που όφειλαν να ασπαστούν. Όλοι όμως αναφέρουν πως έλαβαν στοργή και φροντίδα σε πολύ δύσκολα χρόνια, όταν οι οικογένειές τους ‒σε περίπτωση που υπήρχαν‒ δεν μπορούσαν να τους προσφέρουν τίποτα. Δεν είναι λίγες άλλωστε οι περιπτώσεις που οι ίδιες οι μανάδες έδωσαν τα παιδιά τους στη βασίλισσα, όπως συνήθιζαν να λένε, ή αντίστοιχα στους αντάρτες για να τα φυγαδεύσουν.

Ωστόσο είναι βέβαιο πως κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις. Σίγουρα, όπως και σε οτιδήποτε άλλο στη ζωή, έτσι και στις παιδοπόλεις θα υπήρξαν και εξαιρέσεις, και ασφαλώς κάποια παιδιά θα κακοπέρασαν ή ίσως και να κακοποιήθηκαν με οποιονδήποτε τρόπο, ενώ αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι και οι παράνομες υιοθεσίες που πραγματοποιήθηκαν στην Αμερική, οι οποίες όμως και πάλι, σύμφωνα με τους ίδιους τους παιδοπολίτες, έγιναν με γνώμονα το καλό των παιδιών. Εγώ πάντως τόσο από τις πηγές και τα αρχεία που διάβασα όσο και από τις εξιστορήσεις των ανθρώπων αυτών ‒ανθρώπων που ευχαριστώ ολόψυχα για το δώρο που μου έκαναν να μοιραστούν μαζί μου τις πολύτιμες αναμνήσεις τους‒ γλύκανα έπειτα από λίγο. Και μαζί μου γλύκανε και η πένα μου. Και πήρε μια πολύ διαφορετική πορεία από αυτή που είχα αρχικά σχεδιάσει… Τα υπόλοιπα θα τα ανακαλύψετε μόνοι σας στις ΚΟΡΕΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ!

ΜΕΝΙΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ
Ένα μοναδικό και ιδιότυπο κοινωνικό μόρφωμα, τραγικό επακόλουθο του Εμφύλιου Πολέμου

…Δήλωσε η τσούλα η Ιστορία ότι γεράσαμε,

τις εμμονές μας περισυλλέγουνε τα σκουπιδιάρικα

όνειρα ξένα, ράκη αλλότρια ζητωκραυγάσαμε

και τώρα εισπράττουμε απ’ την εξέδρα μας βροχή δεκάρικα…

Η αλήθεια είναι εκείνα τα βασανισμένα στην ψυχή παιδάκια της δεκαετίας του ’50 έχουν πια γεράσει, με τις μνήμες τους όμως να είναι άφθαρτες και να στοιχειώνουν κάποιες φορές τον ύπνο τους.

Γιατί ποιος μπορεί να ξεχάσει τον εγκλεισμό του στα ορφανοτροφεία, και μάλιστα αυτά της Φρειδερίκης, εκεί όπου κατά πολλούς «αλλοιώθηκαν συνειδήσεις», κατ’ άλλους σώθηκαν ψυχές και ζωές που μπορεί να χάνονταν σε μια κατεστραμμένη από τον φονικό Εμφύλιο Ελλάδα, τσαλακωμένη ως το μεδούλι;

Είναι όμως ακόμη ράκη με εμμονές λόγω συνθηκών –όπως έγραψε ο σπουδαίος Κώστας Τριπολίτης‒ και δεν ακουμπάνε τις πληγές τους, ή επέτρεψαν στον εαυτό τους να ξεχάσει, για να βρουν μια κανονικότητα στη ζωή τους και ν’ αφήσουν πίσω τους τις πικρές νύχτες;

Ναι, τα σκουπιδιάρικα μάζεψαν ράκη, έσβησαν με τον καιρό οι ιαχές «κερδισμένων» και «χαμένων».
Υπήρξαν λοιπόν νικητές και χαμένοι; Σίγουρα ναι. Περισσότερα από είκοσι πέντε χιλιάδες παιδιά πέρασαν τις βαριές πύλες των πενήντα τριών παιδουπόλεων της Φρειδερίκης, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι δεν έχουν όλα την ίδια οπτική γωνία.

Όταν ξεκίνησα την έρευνα για το ΠΙΚΡΟ ΓΑΛΑ, τη σπαρακτική ιστορία του κεντρικού ήρωα του βιβλίου, Φώτη Ραπακούση, που «θήτευσε» στον Ζηρό και σε άλλα ιδρύματα στην πορεία της ζωής του, συνάντησα ένα ιδιότυπο φαινόμενο που με προβλημάτισε ιδιαίτερα.

Πολλοί από όσους συνάντησα έβαφαν με μαύρο χρώμα τις λέξεις τους. Μιλούσαν για την κόλαση επί γης, «αυτή που σημάδεψε για πάντα τις ψυχές μας και μας κάνει ακόμα και τώρα να πεταγόμαστε στον ύπνο μας. Χαστούκια, φτυσίματα, φόβος, αγωνία, πλύση εγκεφάλου, εννιά προσευχές την ημέρα, προσκύνημα των εικόνων των βασιλιάδων, στρατιωτική πειθαρχία που δεν άρμοζε σε παιδιά, ψυχαναγκασμός…».

Επίσης, πολλοί ήταν αυτοί που εξέφραζαν το ακριβώς αντίθετο! «Σώθηκαν οι ζωές μας. Γλιτώσαμε από την ασιτία, είχαμε στέγη, φροντίδα, μάθαμε πέντε γράμματα και μια τέχνη, βγήκαμε έτοιμοι στην κοινωνία, επιβιώσαμε! Όποιος ήταν στοιχειωδώς προσεκτικός, ωφελήθηκε τα μέγιστα».

Είναι η προσωπική εκτίμηση του καθενός, κανείς δεν μπορεί να πείσει τον άλλο περί της ορθότητας των απόψεων και των επιχειρημάτων του, αφού η κάθε οπτική είναι μοναδική.

Βασισμένο σε αληθινή ιστορία, ένα μυθιστόρημα που μας ταξιδεύει από τις παιδοπόλεις της Φρειδερίκης στα Γιάννενα. Δυο παιδιά, δυο φίλοι που θα χαθούν και θα ξαναβρεθούν διαγράφοντας ο καθένας τη δική του πορεία στα ταραγμένα χρόνια της Ελλάδας.

Είδα ανθρώπους που ήταν στον ίδιο θάλαμο να έχουν εντελώς διαφορετικές απόψεις και αυτό το «επί προσωπικού» δεν επιδέχεται ερμηνείες.

Πώς να αλλάξεις γνώμη σε έναν άνθρωπο που ένιωθε φόβο και ταραχή, που σφιγγόταν και τρεμόπαιζε η ψυχή του, που ζούσε με σκιές και φαντάσματα;

Αυτόν που –κατά Τριπολίτη‒ ένιωθε ότι «είμαστε, λέει, το παρατράγουδο στα ωραία άσματα»;

Ποιος ρήτορας θα τους απαγόρευε να παίζουν σ’ αυτόν τον θίασο μόνο ως φαντάσματα;

Πάντα το οποιοδήποτε νόμισμα έχει δύο όψεις και δε θα μπορούσαν να είναι εξαίρεση οι παιδουπόλεις.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το ιστορικό πλαίσιο ξεκινάει από το μακρινό 1947, τότε που ιδρύθηκαν με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης τα συγκεκριμένα ιδρύματα. Ήταν ένα μοναδικό και ιδιότυπο κοινωνικό μόρφωμα, τραγικό επακόλουθο του Εμφύλιου Πολέμου, και γι’ αυτό ακριβώς χωρίς ιστορικό προηγούμενο και χωρίς συνέχεια. Στα πενήντα τρία ιδρύματα φιλοξενήθηκαν παιδιά από τις εμπόλεμες περιοχές, τότε που μαινόταν ο εμφύλιος σπαραγμός. Το σχέδιο για το «παιδοφύλαγμα» εφαρμόστηκε με χρηματοδότηση του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος».

Σύμφωνα με τη Φρειδερίκη, σκοπός των παιδουπόλεων ήταν «να σώσουμε τα παιδιά μας από την απαγωγή πέρα από τα σύνορα και τη διαπαιδαγώγησή τους σε εχθρούς της πατρίδας», όπως είχε πει χαρακτηριστικά.

Ο όρος «παιδόπολη» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο από το Βασιλικό Ίδρυμα Πρόνοιας, για να χαρακτηρίσει τα ιδρύματα «φιλοξενίας και περίθαλψης απροστάτευτων και ορφανών παιδιών» κατά τα ισπανικά πρότυπα την εποχή του Εμφυλίου. Η πρώην βασιλική οικογένεια υποστήριξε ότι εκεί φιλοξενούνταν ορφανά ή με άρρωστους γονείς παιδιά ή όσα το οικογενειακό περιβάλλον δεν μπορούσε να τους δώσει τα «αναγκαία ηθικά εφόδια».

Επιπλέον, με εντολή της βασίλισσας Φρειδερίκης συγκεντρώθηκαν πολλά αγόρια και κορίτσια, που έχασαν κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, την περίοδο 1946-1949, τον έναν ή και τους δύο γονείς τους, ή ήταν πολύ φτωχοί και δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις αντίξοες και δύσκολες συνθήκες ζωής που προέκυψαν από τον πόλεμο αυτόν.

Άλλοι, πάντως, θεωρούν ότι ο σκοπός ήταν να σταματήσει ο ανεφοδιασμός των ανταρτών και να γίνει πιο δύσκολη η στρατολόγηση νέων από αυτούς, καθώς θα είχαν ενταχθεί από μικρή ηλικία στο αντίπαλο στρατόπεδο.

Τα περισσότερα από τα παιδιά εκείνα είναι ακόμη στη ζωή. Κι η πλειονότητα όσων (αρκετών) μίλησα δε θέλει να θυμάται. «Ούτε τα καλά ούτε τα κακά. Δεν έχει νόημα…»

Κάποιες εξομολογήσεις είναι σπαρακτικές, όπως το Πικρό γάλα.

«Τι σκέφτομαι για τη μάνα μου; Άλλες φορές μού έρχεται να την πνίξω στον ύπνο της. Πώς μπόρεσε να με δώσει στο ορφανοτροφείο και να σημαδέψει τη ζωή μου; Δεν είχε αίμα μέσα της; Άλλες πάλι την καταλαβαίνω. Ήθελε απλώς να μου σώσει τη ζωή, να έχω φαΐ, ρούχα, κρεβάτι…»

Μένουν οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες, χνάρια που ακόμα κραυγάζουν, εβδομήντα δύο ολόκληρα χρόνια μετά τη δημιουργία των ιδρυμάτων.