Κριτική παρουσίαση από την Κανατσούλη Μένη, Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας, ΑΠΘ, του βιβλίου Dr. Seuss: Γκριντς, ο κατεργάρης των Χριστουγέννων (μετάφραση: Φ. Μανδηλαράς), ΨΥΧΟΓΙΟΣ, Αθήνα 2018
Τα βιβλία του Dr. Seuss (1904-1991) δεν είναι μόνο ευπώλητα ή, καλύτερα, μπεστ σέλερ, δεν έχουν γίνει μόνο –τα περισσότερα από αυτά– ταινίες, είναι, κυρίως και πάνω απ’ όλα, βιβλία που θεωρούνται αναπόσπαστο μέρος μιας κλασικής παιδικής λογοτεχνίας και επιπλέον έχουν δώσει τροφή για θεωρητική μελέτη και έρευνα.
Ο Γκριντς είναι από εκείνους τους ήρωες που γίνονται στις μέρες μας όλο και πιο δημοφιλείς: θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας «κακός» ήρωας, ένας αρνητικός χαρακτήρας, γκρινιάρης, κακότροπος, στρυφνός και… άσχημος. Όμως, αυτοί είναι οι ήρωες που, ιδιαίτερα μέσα από ταινίες, κατακτούν ολοένα και περισσότερο τους μικρούς και λίγο μεγαλύτερους θεατές και αναγνώστες. Το περίεργο είναι ότι ο Γκριντς δε γεννήθηκε στις μέρες μας, αλλά πρωτοεμφανίστηκε στα εκδοτικά χρονικά των ΗΠΑ το 1957: ένας αρκετά παλιός ήρωας, αλλά συνάμα και τόσο καινούργιος. Και για να μας διαλύσει ευθύς εξαρχής την εντύπωση ότι τα παλαιότερα λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά ήταν ανώδυνα και με μια αφελή αθωότητα.
Ο Γκριντς, λοιπόν, ως ένας αντεστραμμένος, ανάποδος Αϊ-Βασίλης, συνέλαβε το σχέδιο να μπει σε όλα τα σπίτια της Κάποιων-πόλης και να αρπάξει όλα τα πακέτα με τα χριστουγεννιάτικα δώρα, όλα τα παιχνίδια των παιδιών, όλες τις λιχουδιές μέσα και έξω από το ψυγείο, τη γαλοπούλα, ακόμη και τα κούτσουρα από το τζάκι. Είπαμε στρυφνός και τελικά… άκαρδος, αν και δικαιολογεί την ενέργειά του αυτή με το ότι βαρέθηκε τον θόρυβο και τη φασαρία των Χριστουγέννων.
Ο Dr. Seuss (κατά κόσμον, Theodor Seuss Geisel) συνηθίζει να απεικονίζει ενηλίκους που έχουν και θετικές και αρνητικές πλευρές, μολονότι, όταν είναι γονείς, τολμά να τους δείχνει πως έχουν ένα είδος απαξίωσης για τα παιδιά τους. Με άλλα λόγια, δεν επιδιώκει την καλύτερη παρουσίαση των ενηλίκων. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην τραυματική του εμπειρία ως παιδιού, όταν –λόγω του ότι εξέπεσε η οικογένειά του κοινωνικά– τον απομόνωναν και τον κορόιδευαν με το προσωνύμιο Κάισερ, εξαιτίας της γερμανικής του καταγωγής. Ας μην ξεχνάμε ότι η παιδική του ηλικία συνέπεσε με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά και αργότερα, όταν απέτυχε στις ακαδημαϊκές του φιλοδοξίες, κατέφυγε στη φαντασία, προτέρημα παιδικό που –όπως αποδείχτηκε‒ του απέφερε δόξα και χρήμα. Ο κόσμος των ενηλίκων, λοιπόν, που είναι μακριά από τον κόσμο της φαντασίας, δεν του είναι ιδιαίτερα αγαπητός. Και ο Γκριντς ανήκει σε αυτόν τον κόσμο. Μισεί και αρπάζει καθετί που φέρνει χαρά στα παιδιά –άσχετο αν το φέρσιμό του είναι κι αυτό τελικά παιδιάστικο‒, μισεί την ίδια την ιδέα των Χριστουγέννων.
Όμως, το βιβλίο είναι πρώτα απ’ όλα ένα βιβλίο για παιδιά και δεν μπορεί να αφήσει τους αναγνώστες του ανικανοποίητους. Έτσι, ο πρωταγωνιστής του δεν μπορεί παρά στο τέλος να γίνει ένα με τον κόσμο των παιδιών ‒ με τον τρόπο όμως που θα σας αποκαλύψει ο Dr. Seuss όταν αρχίσετε (και… τελειώσετε) το βιβλίο!
Ο Dr. Seuss, όπως και οι περισσότεροι συγγραφείς για παιδιά, ήταν μια προσωπικότητα πολύπλευρη και πολυτάλαντη: δημιουργός καρτούν με πολιτικό περιεχόμενο στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σχεδιαστής που αξιοποιούσε ποικίλα καλλιτεχνικά στιλ ‒από τον σουρεαλισμό και τον κυβισμό έως την art deco και τα κόμικς‒, φανατικός υποστηρικτής του σεβασμού στα παιδιά, δηλαδή με τα βιβλία του δεν έπεσε στην παγίδα της νοσταλγικής ιδέας περί παιδικής ηλικίας, ένας «πολιτικός» μυθοποιός για παιδιά που, αν και επωφελήθηκε από την καταναλωτική κουλτούρα, ταυτόχρονα την κριτίκαρε. Αυτά όλα αποτυπώνονται και στο Γκριντς, ο κατεργάρης των Χριστουγέννων.
Δεν είναι μόνο που όλα αυτά τα «καλούδια» του καταναλωτισμού τελικά απαξιώνονται, μια και, όταν ο Γκριντς τα έκλεψε από τους ανθρώπους, αυτοί εξακολουθούσαν να είναι χαρούμενοι και να τραγουδούν ‒ άρα δεν τα χρειάζονταν· είναι η καλαίσθητη εικονογράφηση που με τρία μόνο χρώματα δημιουργεί μια ατμόσφαιρα εορταστική και, ταυτόχρονα, με χιούμορ λεπτό και με καρικατουρίστικες πινελιές αποπνέει καλοσύνη δείχνοντας την ίδια στιγμή και τις αντιφάσεις της ζωής. Το ζωγραφικό σχέδιο του Dr. Seuss στην ελληνική έκδοση δεν άλλαξε διόλου, αυτό που «πειράχθηκε» είναι το κείμενό του: κάτι που ήταν όμως αναπόφευκτο, καθώς η μετάφραση είναι μια εξίσου ουσιαστική πράξη δημιουργίας, πόσο μάλλον αν το κείμενο είναι γραμμένο σε στίχο. Ο Φίλιππος Μανδηλαράς κράτησε το ελαφρά ειρωνικό ύφος του βιβλίου, απέδωσε όμως με ξεχωριστή δεξιότητα τον στίχο του, επαληθεύοντας αυτό που έγραψε μία εκ των κριτικών του έργου του συγγραφέα: ο στίχος του Dr. Seuss είναι μη ποιητικός χωρίς να ακολουθεί τις ποιητικές συνταγές, αλλά κατ’ αυτόν τον τρόπο καμουφλάρει μια, μη αναμενόμενη, περιπλεγμένη σύνθεση τεχνικών αφήγησης.
Ο Γκριντς, όπως και τα περισσότερα βιβλία του Dr. Seuss, μπορεί να θεωρήθηκαν πολύ αμερικάνικα, όμως αυτό δεν αληθεύει. Ο Γκριντς που συμπεριφέρεται λίγο σαν παιδί αλλά είναι ενήλικος, που μισεί τα Χριστούγεννα για να τα λατρέψει τελικά, που φάσκει και αντιφάσκει με τον εαυτό του είναι ένας από όλους εμάς, μας μοιάζει και γι’ αυτό αρέσει σ’ εμάς και στα παιδιά μας.
Συμπληρωματικά:
Flynn, Richard (2005). “The Cat in the Hat for President” (κριτική), Children’s Literature (33), pp. 263-267.
Wolf, Tim (1995). “Imagination, Rejection, and Rescue: Recurrent Themes in Dr.Seuss”, Children’s Literature 23, pp. 136-164.
