Η Μάργκαρετ Άτγουντ αποκαλύπτει τα πραγματικά γεγονότα που ενέπνευσαν την Ιστορία της Θεραπαινίδας και το "The Testaments"

Κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού της στον Καναδά όπου βρίσκονται τα αρχεία της, η συγγραφέας μάς αποκαλύπτει τα ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν τον κόσμο που γνωρίζουμε σήμερα ως Γαλαάδ.

Από την πρώτη κυκλοφορία της Ιστορίας της Θεραπαινίδας το 1985, το ερώτημα του κόσμου προς τη συγγραφέα παραμένει το ίδιο: Πώς σου ήρθε η έμπνευση για μια τέτοια ιστορία; Η απάντηση που δίνει είναι πάντα η ίδια, αναφέροντας πως τα τρομακτικά γεγονότα που διηγείται στο βιβλίο έχουν ως βάση τους μερικά από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της παγκόσμιας ιστορίας.

Μάλιστα κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού της στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο όπου φυλάσσονται τα αρχεία τους κλασικού της διηγήματος, η Άτγουντ μάς εξηγεί ποια είναι αυτά τα γεγονότα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Ξεκινάει μιλώντας για τη βίαιη κομμουνιστική ηγεσία του Τσαουσέσκου στη Ρουμανία, μέχρι τις μάχες που έχουν δοθεί για τα δικαιώματα των γυναικών στην Αμερική τη δεκαετία του ’80.

Πρόκειται για μια σπάνια ματιά στα γεγονότα που ενέπνευσαν τη συγγραφέα να γράψει μια από τις πιο επιτυχημένες δυστοπικές ιστορίες της εποχής μας, η οποία συνεχίζεται στο νέο της βιβλίο με τίτλο «The Testaments». Και όπως συμβαίνει και στα δύο της βιβλία, οι απαντήσεις που μας δίνει αποτελούν μια υπενθύμιση σχετικά με το τι δε θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένο εν έτει 2019.

Γεια σου, Μάργκαρετ. Είναι πολύ ωραίο που σε βλέπουμε εδώ στη βιβλιοθήκη Ficher, πάνω από τα κουτιά που περιέχουν τις ιστορικές πηγές, τις ιδέες και το υλικό που είχες συλλέξει για τη δημιουργία της Ιστορίας της Θεραπαινίδας. Μπορείς να μας περιγράψεις λίγο πιο αναλυτικά τι βρίσκεται μέσα;

Αν και υπάρχει πολλή ακαταστασία, ας ξεκινήσουμε με αυτό. Αυτό εδώ είναι το πρώτο εγχειρίδιο. Το είχα ονομάσει «Offred» πριν αλλάξω τον τίτλο σε αυτόν που όλοι γνωρίζουμε.

Αυτά είναι τα πρώτα αποσπάσματα, τα οποία, αν και ενδιαφέροντα, δεν αξιοποίησα. Βρήκα καλύτερα στην πορεία. Αυτά είναι λίγο παραπάνω προφανή. Το πρώτο είναι από την Dora Forster, η οποία το 1905 έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Sex Radicalism: As Seen by an Emancipated Woman of the New Time»: «Εύχομαι η έλλειψη γεννήσεων να συνεχιστεί μέχρι το σημείο που η μητρότητα θα αναγνωριστεί εξίσου με τις κακουχίες των στρατιωτών στη μάχη. Μόνο τότε θα έχει νόημα να ανθίσουν εκ νέου τα ποσοστά των γεννήσεων». Και αυτό εδώ είναι από τη δεκαετία του ’80, από τους Charles J. Lumsden και Edward O. Wilson, που έγραψαν για τη σχέση ανάμεσα στη βιολογία και την κουλτούρα: «Η μεγάλη πλειονότητα των οικονομικά πιο πρωτόγονων κοινωνιών είναι πολυγαμική στη φύση της, ενώ θεωρεί μέτρο κοινωνικής επιτυχίας τον αριθμό των γυναικών που ένας άνδρας μπορεί να διατηρεί». Και υπάρχει επίσης άλλο ένα που χρησιμοποίησα από τις ιστορίες των Rachel και Leah: «Κάνε μου παιδιά, αλλιώς θα πεθάνω».

Τι είναι όλα αυτά τα αποκόμματα εφημερίδων;

Είναι υλικό που χρησιμοποίησα για την Ιστορία της Θεραπαινίδας. Τα έχω πλαστικοποιημένα και κατηγοριοποιημένα. «Γυναίκες υποχρεωμένες να κάνουν παιδιά». Αυτό είναι ένα άρθρο για τον Τσαουσέσκου και την κατάσταση στη Ρουμανία. Είχε περάσει νόμο που έλεγε πως οι γυναίκες θα έπρεπε να γεννούν τουλάχιστον τέσσερα παιδιά. Θα έπρεπε να υποβάλλονται σε τεστ εγκυμοσύνης κάθε μήνα και να εξηγούν τους λόγους σε περίπτωση που δεν έμεναν έγκυοι. «Η τελευταία κυβερνητική απόφαση αναγγέλθηκε από τον αδίστακτο πρόεδρο της Ρουμανίας, Νικολάε Τσαουσέσκου, ο οποίος θέλει οι γυναίκες να κάνουν περισσότερα παιδιά για το οικονομικό συμφέρον της χώρας του». Ήταν μια πολιτική που είχε ως αποτέλεσμα να γεμίσουν τα ορφανοτροφεία, και η οποία αργότερα οδήγησε στο σκάνδαλο για τις απάνθρωπες συνθήκες στις οποίες ζούσαν τα παιδιά εκεί.

Και άλλο ένα απόσπασμα. «Οι συντηρητικοί έχουν εξαπολύσει κυνηγητό ενάντια στο κίνημα των γυναικών. Αντιτάσσονται στον έλεγχο των γεννήσεων και την εθελοντική στείρωση. Ο τελικός τους στόχος είναι να εξαφανίσουν το γυναικείο κίνημα». Και αυτός είναι ένας τίτλος που καταδεικνύει θρησκευτικές εντάσεις: «Καθολικοί μιλούν για μια νέα τάση που έχει επικρατήσει. Πρόκειται για μια ομάδα ανθρώπων που καλούνται Οι Άνθρωποι της Ελπίδας, οι οποίοι υποτάσσουν τις γυναίκες τους, αποθαρρύνουν τις κοινωνικές επαφές με άτομα εκτός της ομάδας, οργανώνουν γάμους και μεταφέρουν έφηβους ακολούθους σε σπίτια για κατήχηση… Επίσης η μεταχείριση των γυναικών θυμίζει Ισλάμ. Πρόκειται για ένα είδος πλύσης εγκεφάλου».

Δείτε και μια σειρά από τίτλους που αναφέρονται στα χημικά και την επιρροή που αυτά έχουν στη γονιμότητα: «Αυξάνονται τα κρούσματα από δηλητηριάσεις από μόλυβδο σε χώρους εργασίας», «Επικίνδυνη κατάσταση με χημικά εκτός ελέγχου», «Ανοίγει η εκδίκαση της υπόθεσης για τον Πορτοκαλή Παράγοντα». Αυτό εδώ σχετίζεται άμεσα με την Ιστορία της Θεραπαινίδας: «Υπογονιμότητα: ένα σύνηθες ανδρικό πρόβλημα που συχνά επιδέχεται θεραπεία». Στη Γαλαάδ, το παραπάνω πρόβλημα δεν είναι πια των ανδρών αλλά αφορά μόνο τις γυναίκες.

Και ένα απόσπασμα από αυτά που έχω ξεχωρίσει: «Τα μεγάλα ποσοστά θνησιμότητας κατά τη διάρκεια των γεννήσεων είναι ένας σκόπιμος μύθος. Οι σούπερ πατριώτες και καπιταλιστές που διοικούν την Αμερική αυτές τις ημέρες έχουν αποφασίσει πως πρέπει να “το” κάνουμε πιο συχνά… Δεν υπάρχουν σε εμάς ικανοποιητικές γεννήσεις για να συγκριθούν με αυτές που καταγράφονται από λαούς τριτοκοσμικών χωρών». Αυτό το γεγονός, αν και αφορά το 1986, αποτελεί μια πραγματικότητα που δεν έχει αλλάξει μέχρι και τις μέρες μας. Δεν πιστεύω πως θα μπορούσε κανείς σήμερα να συναντήσει τέτοιου είδους θέματα σε μια εφημερίδα.

Σε τι αποσκοπούσε η συγκέντρωση όλων αυτών των αποκομμάτων;

Πρόθεσή μου ήταν απλώς να τεκμηριώσω ό,τι είχα κάνει μέχρι εκείνη τη στιγμή. Όπως λέει ένας αναγνώστης στο Twitter: «Πώς τα σκέφτηκες όλα αυτά τα σκατά;». Λες και τα ανακάλυψα όλα από το τίποτα. Διαβάστε ένα απόκομμα από το 1985, όταν τελείωνα την Ιστορία της Θεραπαινίδας: «Τι προκαλεί τα μεγάλα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας στις ΗΠΑ; Ιδιαίτερα ανάμεσα στην κοινότητα των Αφροαμερικανών;» Μέχρι και σήμερα συναντάμε αυτή τη δημοσίευση. «Η μάχη των φύλων καλά κρατεί, καθώς οι γυναίκες στη Σοβιετική Ένωση αποκτούν όλο και περισσότερη δύναμη», «Πολυάσχολες μητέρες και απογοητευμένες γυναίκες καριέρας», «Τα ανθρώπινα δικαιώματα σε κίνδυνο», «Τοκογλύφοι της επαρχίας αρπάζουν τα βρέφη από αγρότες σαν τιμωρία για τη μη αποπληρωμή δανείων. Αργότερα τα κορίτσια αυτά είτε παντρεύονται είτε κρατιούνται σαν οικιακοί βοηθοί», «Μειωμένη πρόσβαση σε εκτρώσεις στην επαρχία Σασκάτσουαν», «Δουλεία και ανθρώπινη εξέλιξη», «Παιδιά που αγνοούνται», «Αρπαγή βρέφους», «Εξαφανίσεις παιδιών». Όλα αυτά μας δίνουν μια πολύ παραστατική εικόνα για το τι υπήρχε στο μυαλό του κόσμου τότε.

Θα πρέπει να ήταν πολύ κουραστική αυτού του είδους η έρευνα.

Δεν έκανα καμία έρευνα. Δεν υπήρχε Ίντερνετ τότε για να ψάξει κανείς να βρει πληροφορίες για ένα θέμα, έτσι ό,τι πληροφορίες συνέλεξα ήταν από εφημερίδες και περιοδικά που διάβαζα τότε. Έκοβα αποσπάσματα και τα έβαζα σε ένα κουτί. Γνώριζα ήδη το θέμα για το οποίο θα έγραφα και αυτό ήταν ένα είδος αντίγραφου ασφαλείας. Σε περίπτωση που κάποιος θα έλεγε «Πώς τα σκέφτηκες όλα αυτά;». Όπως έχω αναφέρει εκατομμύρια φορές, δεν τα επινόησα εγώ. Εδώ είναι τα πειστήρια, μέσα σε αυτά τα κουτιά.

Και υπάρχουν τόσο πολλά. «Το σφαγείο του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Οι φυλακές του Ιράν». Κι εδώ ένα για την Klan-watch, μια οργάνωση που παρακολουθούσε τους Κου Κλουξ Κλαν. Οι υπερασπιστές της λευκής φυλής ήταν πολυάριθμοι τότε. «Θεολογία της απελευθέρωσης, γιατί το Βατικανό ανησυχεί;» Θανατική ποινή. Η μάχη της Ζώνης της Βίβλου. Το 1985 οι ρατσιστές εδώ στις ΗΠΑ μιλούσαν για επανάσταση: «Οι συντηρητικοί στις ΗΠΑ προωθούν μια νέα τάξη – προς τη δεξιά». Και η θρησκεία έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό το κίνημα: «Ρατσισμός και θρησκεία μια ισχυρή συνύπαρξη», «Ευαγγελιστές μυστικοί πράκτορες κατέβαιναν υποψήφιοι για την προεδρία», «Η δύναμη και η επιρροή πίσω από το δίκαιο της Αμερικής» – εννοώντας την άνοδο του θρησκευτικού αισθήματος.

Μιλώντας για την άνοδο της δεξιάς, δείτε ένα απόσπασμα που αφορά το κίνημα Lebensborn στη ναζιστική Γερμανία, όπου οι άνδρες των Ες Ες είχαν πρόσβαση στις πιο αγνές και ξεχωριστές γυναίκες για να γεννήσουν περισσότερα στρατευμένα νιάτα: «Γιατί οι Ναζί σφαγιάζουν τα δικά τους σούπερ μωρά… Το σούπερ μωρό θα μεγάλωνε με ωραία εμφάνιση, γενναιότητα, ψηλό, με ξανθά μαλλιά και μπλε μάτια. Ο ναζισμός θα είναι το δόγμα του και ο Αδόλφος Χίτλερ ο Θεός του…»

Και άλλο ένα ακόμα καλύτερο απόσπασμα που μιλά για τη βρεφική θνησιμότητα: «Κάνε ένα μωρό για τα Χριστούγεννα, λένε τα μέλη του Κοινοβουλίου στους Καναδούς».

Ένα προοδευτικό συντηρητικό μέλος του Κοινοβουλίου πρότεινε στους Καναδούς να ξεκινούν με ανανεωμένο σθένος μετά τις διακοπές με γνώμονα πάντα την αύξηση του πληθυσμού της χώρας.

Ο Ντέιβ Νίκερσον, από τη Δυτική Αρκτική, βάσισε τις προτάσεις του στο Κοινοβούλιο σε στατιστικά στοιχεία που δείχνουν πως τα ποσοστά γονιμότητας του Καναδά έχουν πέσει στα πιο χαμηλά επίπεδα από κάθε άλλη εποχή. «Θα πρέπει να υπάρχει δημόσιος κανόνας που να ενθαρρύνει τις οικογένειες να κάνουν περισσότερα παιδιά», είπε ο Νίκερσον, «μια και η διαδικασία που απαιτείται γι’ αυτό δεν είναι υπερβολικά δυσάρεστη. Θα πρότεινα να ξεκινήσουμε όλοι μας αυτά τα Χριστούγεννα με ανανεωμένο σθένος». Μου φαίνεται πως οδηγεί ωραία στο αμέσως επόμενο απόσπασμα: «Πολλά μέλη φεμινιστικών οργανώσεων στρέφονται ενάντια στις μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης από φόβο ότι πίσω από αυτές κρύβεται ένα είδος πατριαρχικού ελέγχου. Υπάρχει ανησυχία πως οδηγούμαστε σε μεθόδους που είναι ολοένα και λιγότερο φιλικές για τις γυναίκες», λέει ένας κοινωνιολόγος. Χωρίς αστεία.

«Η έξυπνη κάρτα: πως να κάνεις μια ηλεκτρονική συναλλαγή», «Οι ηλεκτρονικές πιστωτικές κάρτες βρήκαν μεγάλη αντίσταση», «Οι Γερμανοί μηχανογραφούν τις πιστωτικές κάρτες» Αχά! Μην πείτε ότι δε σας προειδοποίησα!

Τι είναι αυτό που συμβαίνει με εσένα και τις πιστωτικές κάρτες; Δείχνεις να έχεις θέμα με αυτές.

Όποτε βάλεις μία κάρτα μέσα σε ένα μηχάνημα, αυτό το μηχάνημα γνωρίζει που βρίσκεσαι. Δρα σαν ανιχνευτής. Και το άλλο με αυτές είναι πως, αν ήθελες να ξεχωρίσεις μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, θα μπορούσες άνετα να τους κόψεις την πρόσβαση στα χρήματα. Αυτό που συμβαίνει στις γυναίκες στην αρχή της Γαλαάδ. Σήμερα βέβαια υπάρχουν παραπάνω από ένας τρόποι με τους οποίους μπορεί να εντοπίσει κανείς ανθρώπους, μέσα από το GPS στο τηλέφωνό του και άλλοι πολλοί, και τα χρήματα δεν είναι η μόνη παροχή που μπορεί να τους κοπεί. Σήμερα υπάρχει η δυνατότητα να αποκόψει κανείς μεγάλες ομάδες ανθρώπων από ολόκληρο το Διαδίκτυο, όπως έκανε η Ινδία στο Κασμίρ. Στην Κίνα, το κομμουνιστικό κόμμα έχει μπλοκάρει το Facebook και άλλα μεγάλα κοινωνικά δίκτυα, ενώ έχει ένα δικό της εσωτερικό δίκτυο μέσα από το οποίο μπορεί να παρακολουθεί καλύτερα τον λαό. Για κάθε ανθρώπινο τεχνολογικό επίτευγμα, υπάρχει μια καλή πλευρά, μια αρνητική πλευρά και μια αφελής πλευρά που δε θα περίμενες να έχεις συναντήσει. Διάλεξε οποιαδήποτε μορφή τεχνολογίας θες, και θα δεις πως το παραπάνω συμπέρασμα ευσταθεί για όλες.

Έχεις προσέξει πως όταν μιλάς για κάτι, έπειτα από λίγο αυτό εμφανίζεται σαν διαφήμιση στο τηλέφωνο ή στον υπολογιστή;

Το γνωρίζω. Σε παρακολουθεί. Όμως ο αλγόριθμος δε δείχνει να έχει καταλάβει ότι «έχω ήδη αγοράσει αυτό το πράγμα» – σταμάτα να με ενοχλείς για κάτι που έχω ήδη αγοράσει, δε θέλω άλλο ένα από το ίδιο.

Θα ήταν καλό να επιστρέφαμε πίσω στα κουτιά, δε νομίζετε; Φίλοι του πλανήτη. Έχει ήδη ξεκινήσει από το 1985. Τοξικά χημικά δηλητηριάζουν παιδιά. Πολλά τοξικά χημικά και απόβλητα. Greenpeace. Η διατήρηση της Αρκτικής. Αποφθέγματα για τις ΗΠΑ. Ένα από τον Κάρλος Φουέντες: «Αυτό που οι ΗΠΑ κάνουν καλύτερα είναι να καταλαβαίνουν τον εαυτό τους. Αυτό που κάνουν χειρότερα είναι να καταλαβαίνουν τους άλλους». Ακόμα μας απασχολούν ως θέματα. Πόσος καιρός πάει από τότε που όλα αυτά δημοσιεύτηκαν, και πόσο επίκαιρα είναι ακόμα μέχρι τις μέρες μας.

Τι είναι αυτό; Ακόμα ένα απόσπασμα από χειρόγραφο;

Είναι ένα χειρόγραφο απόσπασμα από την Ιστορία της Θεραπαινίδας που πρέπει να είχα στείλει σε κάποιον. Ποιος ξέρει. Φαίνεται σαν να είναι από το 1986.

Θα ήθελες να μας διαβάσεις κάτι από αυτό;

Το 1981, όταν άρχισα να σκέφτομαι την Ιστορία της Θεραπαινίδας –είναι ενδιαφέρον, φαίνεται πως η ιδέα είχε αρχίσει να δημιουργείται ήδη από τότε–, πίστεψα πως ήταν ένα πολύ περίεργο είδος θέματος για να ασχοληθώ. Επίσης είχα τον φόβο ότι ο κόσμος θα πίστευε πως ήταν σκέτη παράνοια. Όπως πολλά βιβλία, έτσι και Η Ιστορία της Θεραπαινίδας ξεκίνησε με το ερώτημα: «Και αν το δοκιμάσω;». Φαντάζομαι πως είχα κουραστεί πολύ με τον καθένα που συναντούσα και μου έλεγε: «Αυτό είναι αδύνατον να συμβεί εδώ».

Θα μπορούσαν να έχουν δίκιο μόνο αν ορίσουμε ποιο είναι το «αυτό», με τι δηλαδή κάνουν τη σύγκριση. Θα μπορούσαν να αναφέρονται σε μια κοινωνία της κομμουνιστικής Ρωσίας ή της Γερμανίας του Χίτλερ. Τι συμβαίνει όμως όταν εξετάζουμε το θέμα από λάθος σκοπιά; Τι συμβαίνει όταν είμαστε απασχολημένοι παρατηρώντας τον λύκο που βρίσκεται στην εξώπορτα, ενώ την ίδια στιγμή ένας άλλος λύκος τρυπώνει από την πίσω πόρτα;

Τη στιγμή που μια Δημοκρατία αρχίζει να περιορίζει την ελευθερία των πολιτών της στο όνομα της ελευθερίας, τότε έχουμε πρόβλημα. Τι θα συνέβαινε αν θέλαμε να κατακτήσουμε τις ΗΠΑ σήμερα; Ποια σημαία θα κυμάτιζε νικηφόρα; Η Ιστορία της Θεραπαινίδας είναι η απάντηση σε όλα αυτά τα υποθετικά σενάρια. Και συνεχίζει από εκεί.

Έχει αλλάξει καθόλου η οπτική σου απέναντι στο ζήτημα αυτό; Πιστεύεις ότι ακόμα ασχολούμαστε με το λάθος σενάριο;

Ό,τι έλεγα τότε ισχύει και σήμερα. Δεν έχει αλλάξει τίποτα.

Έχεις αντίστοιχα αποκόμματα σημειώσεων για το «The Testaments»;

Μεγάλο μέρος της έρευνάς μου για το «The Testaments» έγινε διαδικτυακά. Φυσικά έχω κρατήσει κάποιες πηγές, όμως σήμερα θα αναφερόμουν περισσότερο σε ηλεκτρονικές διευθύνσεις παρά σε αποκόμματα. Αν ήθελα να χρησιμοποιήσω ένα κουτί, θα μπορούσα με ευκολία να ανατρέξω σε κάποιο από αυτά τα αποσπάσματα. Είναι ένα είδος δημιουργίας επαγγέλματος για το μέλλον.

Με ή χωρίς κουτί η λογική παραμένει η ίδια: Δεν υπάρχει τίποτα που να έχω χρησιμοποιήσει για το οποίο δεν έχω κάποιο είδος αντίγραφου.

Υπάρχει κάτι άλλο εδώ μέσα το οποίο θα μπορούσες να μοιραστείς μαζί μας;

Ναι, είχα αρχίσει να κάνω έρευνα σχετικά με την υποχρεωτική πολυγαμία. Η έρευνά μου είχε κεντρικό άξονα την πολυγαμία στις ΗΠΑ. Ξεκίνησε από την παράδοση των Μορμόνων, και όχι μόνο αυτούς που ξαναπαντρεύονται χωρίς να έχουν ειδοποιήσει την πρώτη ή δεύτερη γυναίκα τους κατά περίπτωση. Είχα γράψει ένα εκτενές άρθρο για τους Μορμόνους και πως παρέκαμπταν τον νόμο. Το θυμάμαι πολύ καλά. Είχε πλάκα, γιατί στη συνέντευξη μου έλεγαν: «Ο κόσμος νομίζει ότι αυτό είναι διασκεδαστικό, όμως αντιθέτως είναι σκληρή δουλειά. Εξαντλούμαι κάθε φορά να τρέχω από τη μια γυναίκα στην άλλη». Ορίστε! Ήξερα ότι κάπου εδώ θα έπρεπε να υπάρχει κάτι. «Ένας ιδιωτικός χώρος για πολυγαμία». Δείτε κι ένα ωραίο απόσπασμα από αυτά που μου είπε: «Μερικές φορές βγαίνω μαζί τους μεμονωμένα, άλλες φορές τις βγάζω έξω όλες μαζί. Θα πρέπει να είναι πράγματι πολύ περίεργη αλλά και ενδιαφέρουσα εμπειρία να σε βοηθά η γυναίκα σου να ετοιμαστείς στο ραντεβού σου. Κάποια στιγμή στον μήνα του μέλιτος και ενώ ετοιμαζόμουν να βγω, η Μπέτι με πλησίασε στην πόρτα και άρχισε να μου ξεσκονίζει το σακάκι λέγοντάς μου: “Μην είσαι ντροπαλός, απλώς πήγαινε και βάλε το χέρι σου γύρω της”.

Υπάρχει τηλεοπτικό σόου με αυτό το θέμα σήμερα. Η ιστορία ενός Μορμόνου.

Αλήθεια; Και πώς πάει;

Είναι μεγάλη επιτυχία.

Μεγάλη επιτυχία! Έχω ένα απόκομμα από το 1950 για το πώς να είσαι καλή σύζυγος με όλα όσα πρέπει να γνωρίζεις για το τι πρέπει να κάνεις και τι να μην κάνεις. Και όταν το διάβαζαν γυναίκες, έλεγαν: «Αυτό είναι απαίσιο». Ενώ όταν το διάβαζαν άντρες, έλεγαν: «Αυτό ακούγεται σωστό». Περιέχει μαργαριτάρια όπως: «Μην αμφισβητείς ποτέ τον άντρα σου, είναι η κεφαλή της οικογένειας, ακόμα και αν δε γυρίζει σπίτι ολόκληρο το βράδυ. Ξέρει τι κάνει. Ενώ εσύ δε χρειάζεται να γνωρίζεις τι κάνει…».

Αυτό είναι συνυφασμένο με την Ιστορία της Θεραπαινίδας τριάντα πέντε χρόνια πριν, παραμένει όμως επίκαιρο ακόμα και σήμερα σε σχέση με το τηλεοπτικό σόου που μόλις μου ανέφερες. Τι ωραία! Όλα αυτά τα αποκόμματα τα οποία χρησιμοποίησα για τη μελέτη είναι από τα έτη 1984, 1985 και 1986. Είναι θέματα που μας ακολουθούν μέχρι και τις μέρες μας και ίσως σήμερα είναι πιο επίκαιρα από ποτέ.