Η διχόνοια στο προσκήνιο της Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας

Τέσσερα βιβλία για τέσσερις διαφορετικές εποχές της ελληνικής και ευρωπαϊκής Ιστορίας.

«To καλοκαίρι του έτους που μας είναι γνωστό σήμερα ως 431 π.Χ., χιλιάδες στρατιώτες από τη Σπάρτη και τους συμμάχους της συναθροίστηκαν στον Ισθμό της Κορίνθου». Η εναρκτήρια πρόταση του βιβλίου Αθήνα εναντίον Σπάρτης της διακεκριμένης Αμερικανίδας ιστορικού Τζένιφερ Τόλμπερτ Ρόμπερτς, απλή και αθώα φαινομενικά, φέρει ένα ιδιαίτερα δυσοίωνο βάρος: είναι η στιγμή χωρίς επιστροφή της κλασικής αρχαιότητας, η πρώτη πράξη της σύρραξης του Πελοποννησιακού Πολέμου, της σύγκρουσης των «δύο υπερδυνάμεων του ελληνικού κόσμου», όπως εύστοχα γράφει η Ρόμπερτς, η οποία σε διάστημα τεσσάρων δεκαετιών θα εξαντλήσει κάθε ικμάδα της στρατιωτικής τους ισχύος και σημαντικό μέρος του πολιτισμικού τους κεφαλαίου. «Απαρχή δεινών για τους Έλληνες», κατά την προειδοποίηση του Σπαρτιάτη απεσταλμένου Μελήσιππου στους Αθηναίους που διασώζει ο Θουκυδίδης, σημαδιακή αλλά και κάπως παραπλανητική, μια και οι Λακεδαιμόνιοι δεν είχαν κάνει λιγότερα από τους αντιπάλους τους για να υπονομεύσουν την ειρήνη, είναι και μια συγκυρία που επικαλούνται συχνά όσοι διακρίνουν μια επανάληψη της «ελληνικής διχόνοιας» ανά τους αιώνες. Η σαγηνευτική αφηγηματικά εξιστόρηση της Ρόμπερτς δε μένει μόνο στη διαμάχη Αθηναίων και Σπαρτιατών, υπενθυμίζει τις εμφύλιες διαστάσεις της σύντομης θηβαϊκής ηγεμονίας, την υποταγή των πόλεων-κρατών στον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας, και, πάνω από όλα, τη διαρκή περσική ανάμειξη που ορίζουν τελικά σχεδόν εκατό χρόνια ενδοελληνικών συγκρούσεων έως την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Το χρονικό της καταστροφικής σύγκρουσης που αιματοκύλησε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο από το 431 π.Χ. Το βιβλίο αυτό είναι ένα συγκλονιστικό και προσιτό αφήγημα μιας από τις πιο φημισμένες συγκρούσεις της αρχαιότητας, που επιβάλλεται να διαβαστεί από όλους τους λάτρεις της αρχαίας Ιστορίας.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι κοινωνίες του ελληνισμού βιώνουν την εναλλαγή εποχών ομόνοιας και πόλωσης. Η ρωμαϊκή Ελλάδα των αυτοκρατορικών χρόνων είναι ειρηνική, οι αιρέσεις και τα σχίσματα της βυζαντινής περιόδου καλύπτουν μικρά διαστήματα της συνολικής μεσαιωνικής ιστορίας, οι εμφύλιοι πόλεμοι της Ελληνικής Επανάστασης έρχονται αμέσως μετά την ενωτική επίδειξη της εθνεγερσίας. Οι νωπές στη μνήμη μας μακρόχρονες πολιτικές συγκρούσεις του 20ού αιώνα επιτείνουν ίσως αυτή την αίσθηση των διχασμών. «Από το 1915 ως το 1981 η ελληνική πολιτική κινήθηκε στην τροχιά δύο σχισμάτων», γράφει ο Σωτήρης Ριζάς στην ευσύνοπτη και εξαιρετικά κατατοπιστική μελέτη του Βενιζελισμός και αντιβενιζελισμός. «Το πρώτο έγινε γνωστό ως Εθνικός Διχασμός και το δεύτερο σηματοδοτήθηκε από τον Εμφύλιο Πόλεμο του 1946-1949, όσα προηγήθηκαν της γενικευμένης σύγκρουσης στην Κατοχή και τα Δεκεμβριανά, και όσα ακολούθησαν το τέλος του Εμφυλίου, κυρίως έως την επιβολή της δικτατορίας του 1967 αλλά και μεταγενέστερα». Ειδικά ως προς την πρώτη περίπτωση, πολιτικές και συνταγματικές εκκρεμότητες, γεωπολιτικές πιέσεις, κοινωνικά χάσματα, οπωσδήποτε το βεληνεκές της απήχησης των προσωπικοτήτων του Ελευθερίου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου στην κοινή γνώμη συνέτειναν στην αναπαραγωγή ενός φαύλου κύκλου εκδίκησης και αντεκδίκησης από το 1915 ως το 1935. Πρόκειται για αυτό που ο Κωνσταντίνος Λούλης, αναμειγνύοντας το προσωπικό βίωμα και τη μεγάλη ιστορία, περιγράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του Η επιβίωση της Ελλάδας μέσα από διαδοχικά θαύματα: «Ο θείος μου Σωκράτης, αξιωματικός της Σχολής Ευελπίδων και υπασπιστής του Βενιζέλου, όταν αποτάχθηκε, το 1933, λόγω των βενιζελικών φρονημάτων του, ίδρυσε την οργάνωση απότακτων βενιζελικών αξιωματικών “Πανελλήνια Δημοκρατική Άμυνα”. […] Ο παππούς μου, Κωνσταντίνος Λούλης, εξορίστηκε την περίοδο του διχασμού, το 1916, ως βασιλόφρων στη Σκόπελο».

Ένα βιβλίο από τον διευθυντή του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών που αναλύει ευσύνοπτα και με ακρίβεια τις αιτίες που οδήγησαν σε σύγκρουση βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, σηματοδοτώντας έτσι τις απαρχές του Εθνικού Διχασμού.

Ένα σημαντικό έργο, γραμμένο σε απλή και κατανοητή γλώσσα, το οποίο απευθύνεται σε κάθε Έλληνα αναγνώστη που επιθυμεί να γνωρίσει την ιστορία της πατρίδας του.

35η χιλιάδα

Τέτοια ρήγματα ωστόσο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικά – το αντίθετο. Αν δει κανείς την εύχρηστη και χορταστική Σύντομη ιστορία της Ευρώπης του Βρετανού Σάιμον Τζένκινς, μια περιδιάβαση στην ευρωπαϊκή ήπειρο από την προϊστορία ως τις μέρες μας, θα αντιληφθεί ακριβώς το εύρος των αντιθέσεων: «έχω καταδείξει τις διαμάχες που στοιχειώνουν την Ιστορία της Ευρώπης», σημειώνει χαρακτηριστικά στην εισαγωγή του. Επιδρομές, δυναστικές έριδες, στάσεις, εμφύλιες συγκρούσεις, επαναστάσεις, διακρατικοί πόλεμοι δε λείπουν από κανένα κεφάλαιο, παράλληλα ωστόσο με τη διαμόρφωση μιας κοινής κουλτούρας που οδηγεί σταδιακά στην ανάδυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης – και τις δικές της σημερινές διενέξεις.

Σε αυτό το εκπληκτικό νέο του βιβλίο, ο Σάιμον Τζένκινς αφηγείται την ιστορία της Ευρώπης από ένα πεδίο μάχης πολεμοχαρών φυλών σε έναν χώρο ειρήνης, πλούτου και ελευθερίας – μια ιστορία που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, περνάει από τον Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και τη Γαλλική Επανάσταση, φτάνει στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και καταλήγει στο σήμερα.

Πάνω από όλα, αυτά τα τέσσερα πρόσφατα βιβλία των Εκδόσεων ΨΥΧΟΓΙΟΣ συγκροτούν μια δική τους μικρή ενότητα, που συνδυάζει την ιστορική γνώση με την αναλλοίωτη γοητεία της αφήγησης.