📚Ουμπέρτο Έκο: Ο Χάρι Πότερ κάνει κακό στους ενήλικες;

📚Διαβάζω το βιβλίο Χρονικά μιας ρευστής κοινωνίας του Ουμπέρτο Έκο

Για τον Χάρι Πότερ είχα γράψει μια Bustina πριν από σχεδόν δυο χρόνια, όταν είχαν ήδη εμφανιστεί οι τρεις πρώτες ιστορίες και ο αγγλοσαξονικός κόσμος ταραζόταν από τις συζητήσεις αν είναι αντιεκπαιδευτικό να λέμε στα παιδιά αυτές τις ιστορίες μαγείας που θα μπορούσαν να τα ωθήσουν στο να πάρουν στα σοβαρά πολλά αποκρυφιστικά παραληρήματα.

Τώρα που με τις ταινίες το φαινόμενο Χάρι Πότερ γίνεται στ’ αλήθεια κάτι παγκόσμιο, μου έτυχε να δω πριν από δυο βδομάδες ένα Porta a porta όπου από τη μια εμφανιζόταν ο μάγος Οτέλμα, τρισευτυχισμένος γι’ αυτή την προπαγάνδα υπέρ ανθρώπων σαν ελόγου του (μεταξύ άλλων, εμφανίστηκε ντυμένος με τόσο «μαγώδη» τρόπο, που ούτε ο Εντ Γουντ θα τολμούσε ποτέ να τον εμφανίσει σε μία από τις ταινίες τρόμου του) κι ένας γνωστός εξορκιστής όπως ο πάτερ Αμόρτ (nomen omen) για τον οποίο οι ιστορίες του Πότερ διαδίδουν διαβολικές ιδέες. Για να συνεννοούμαστε, ενώ οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους λογικούς ανθρώπους που παρίσταντο στην εκπομπή θεωρούσαν ότι λευκή μαγεία και μαύρη μαγεία είναι μπούρδες (αν και πρέπει να παίρνουμε στα σοβαρά αυτούς που τις πιστεύουν), ο εξορκιστής ιερέας έπαιρνε στα σοβαρά κάθε μορφής μαγεία (άσπρη, μαύρη και με πουά) σαν έργο του Κακού.

Μιας κι αυτό είναι το κλίμα, νομίζω ότι πρέπει να ξαναρίξω ένα βέλος υπέρ του Χάρι Πότερ. Αυτές οι ιστορίες είναι βέβαια ιστορίες με καλούς και κακούς μάγους και είναι προφανές ότι απέκτησαν επιτυχία γιατί στα παιδιά ανέκαθεν άρεσαν οι νεράιδες, οι νάνοι, οι δράκοι και οι νεκρομάντεις, κι όμως κανείς ποτέ δε σκέφτηκε ότι η Χιονάτη ήταν προϊόν μιας συνωμοσίας του Σατανά· κι αυτές οι ιστορίες απέκτησαν την επιτυχία που ακόμα απολαμβάνουν, γιατί η συγγραφέας τους (δεν ξέρω αν από λόγιο υπολογισμό ή από θαυμαστό ένστικτο) κατάφερε να βάλει επί σκηνής ορισμένες πραγματικά αρχετυπικές αφηγηματικές καταστάσεις.

Ο Χάρι Πότερ είναι γιος δυο αγαθών μάγων που σκοτώθηκαν από τις δυνάμεις του Κακού, αλλά στην αρχή δεν το ξέρει και ζει σαν βασανισμένο ορφανό μαζί με τους τυραννικούς και τσιγκούνηδες θείους του. Έπειτα, του αποκαλύπτεται η φύση και ο προορισμός του και πάει να σπουδάσει σ’ ένα κολέγιο για νεαρούς μάγους και των δύο φύλων, όπου του συμβαίνουν θαυμαστές περιπέτειες. Και να το πρώτο κλασικό σχήμα: πάρτε ένα νεαρό και τρυφερό πλάσμα, κάντε το να περάσει του λιναριού τα πάθη, αποκαλύψτε του μετά ότι είναι απόγονος μιας σπουδαίας οικογένειας, προορισμένος για ένα λαμπρό πεπρωμένο και να που έχετε όχι μόνο το Ασχημόπαπο και τη Σταχτοπούτα, αλλά και τον Όλιβερ Τουίστ και τον Ρεμί από το Χωρίς οικογένεια.

Επιπλέον, το κολέγιο Χόγκουαρτς όπου ο Χάρι μαθαίνει να κάνει μαγικά φίλτρα, μοιάζει μ’ ένα σωρό αγγλικά κολέγια, όπου παίζουν ένα από κείνα τα αγγλοσαξονικά σπορ που μαγεύουν τους αναγνώστες πέρα από τη Μάγχη, διότι κατανοούν τους κανόνες τους και τους αναγνώστες της ηπείρου επειδή δε θα τους καταλάβουν ποτέ. Αλλά μία άλλη αρχετυπική κατάσταση είναι αυτή των Παιδιών της οδού Παλ^[1]. Υπάρχει ακόμα κάτι και από το Giornalino di Gian Burrasca^[2], με τους μικρούς μαθητές που ενώνονται κόντρα σε εκκεντρικούς (και μερικές φορές διεστραμμένους) δασκάλους.

Θα συμπληρώσουμε ότι τα παιδιά στο Χόγκουαρτς παίζουν καβάλα σε ιπτάμενες σκούπες και να που έχουμε και τη Μαίρη Πόπινς και τον Πίτερ Παν. Τέλος, το Χόγκουαρτς μοιάζει μ’ εκείνα τα μυστηριώδη κάστρα για τα οποία διαβάζαμε στη «Βιβλιοθήκη των Παιδιών μου» του Salani (του ίδιου εκδότη που βγάζει στα ιταλικά τον Χάρι Πότερ), όπου μια παρέα από αγόρια με κοντά καλτσάκια και κορίτσια με μακριά χρυσά μαλλιά, αποκαλύπτοντας τα κόλπα ενός ανέντιμου επιστάτη, ενός διεφθαρμένου θείου, μιας συμμορίας απατεώνων, στο τέλος ανακαλύπτουν ένα θησαυρό, ένα χαμένο ντοκουμέντο, μια κρύπτη με μυστικά.

Αν και στον Χάρι Πότερ εμφανίζονται ανατριχιαστικά ξόρκια και τρομακτικά ζώα (η ιστορία απευθύνεται πάντα σε παιδιά που μεγάλωσαν με τα τέρατα του Ραμπάλντι^[3] και τα γιαπωνέζικα κινούμενα σχέδια), αυτά τα παιδιά αγωνίζονται πάντως για το καλό σαν προσκοπάκια και ακούν τους ενάρετους δασκάλους τους, έτσι ώστε να αγγίζει κάπως (αν κάνουμε το ανάλογο ιστορικό σκόντο) και την καλοκαγαθία του Cuore^[4].

Στ’ αλήθεια, πιστεύουμε ότι διαβάζοντας ιστορίες μαγείας, τα παιδιά όταν μεγαλώσουν, θα πιστεύουν στις μάγισσες (έτσι πιστεύουν ομόφωνα, αν και με διαφορετικά συναισθήματα, ο Οτέλμα και ο πάτερ Αμόρτ); Όλοι μας νιώσαμε έναν υγιή τρόμο μπροστά στα ορκ και στους λυκανθρώπους, αλλά όταν μεγαλώσαμε, μάθαμε να μη φοβόμαστε τα δηλητηριασμένα μήλα αλλά την τρύπα του όζοντος, κι όταν ήμασταν μικροί πιστεύαμε ότι τα μωρά τα φέρνει ο πελαργός, αλλά αυτό δε μας εμπόδισε αργότερα, ως ενήλικες, να υιοθετήσουμε ένα πιο βολικό (κι ευχάριστο) σύστημα για να τα αποκτήσουμε.

Το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι τα παιδιά που γεννιούνται πιστεύοντας στον Γάτο και στην Αλεπού του Πινόκιο, αλλά έπειτα μαθαίνουν να ανησυχούν για πολύ διαφορετικούς και λιγότερο φανταστικούς απατεώνες· το ανησυχητικό πρόβλημα είναι οι μεγάλοι, ίσως μάλιστα εκείνοι που όταν ήταν μικροί δε διάβαζαν παραμύθια με μάγους, αλλά που πολύ συχνά, ακόμα και οι τηλεοπτικές εκπομπές τούς ωθούν να συμβουλεύονται καφετζούδες, χαρτορίχτρες, τα ταρό, τις μαύρες λειτουργίες, τους θεραπευτές, τα τραπεζάκια, τους ταχυδακτυλουργούς του εκτοπλάσματος, τους μύστες των μυστηρίων του Τουταγχαμών. Και τελικά πιστεύοντας στους μάγους, καταλήγουν να δείξουν εμπιστοσύνη και στους Γάτους και στις Αλεπούδες.

Άρθρο του Ουμπέρτο Έκο (2001)

^[1] A Pál utcai fiúk, μυθιστόρημα του Ούγγρου Φέρεντς Μόλναρ που πρωτοεκδόθηκε το 1906. (Σ.τ.Μ.)

^[2] Νεανικό μυθιστόρημα σε συνέχειες γραμμένο από τον Λουίτζι Βερτέλι (Βάμπα), το οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε σε συνέχειες από το 1907 και μετά κυκλοφόρησε σε τόμο το 1912. (Σ.τ.Μ.)

^[3] Carlo Rambaldi (1925-2012): βραβευμένος τρεις φορές με Όσκαρ για τα Ειδικά Εφέ (Κινγκ Κονγκ, Άλιεν και Ε.Τ.) (Σ.τ.Μ.)

^[4] Cuore (Καρδιά): νεανικό μυθιστόρημα του Εντμόντο ντε Αμίτσις που κυκλοφόρησε το 1886. (Σ.τ.Μ.)

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Κρίση των ιδεολογιών, κρίση των κομμάτων, ξέφρενος ατομικισμός. Αυτός είναι –ως γνωστόν– ο χώρος στον οποίο κινούμαστε∙ μια ρευστή κοινωνία, όπου δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί ένα πολικό αστέρι (παρόλο που είναι εύκολο να βρεθούν πλήθος αστέρια κι αστεράκια).

Εδώ βρίσκουμε τα πιο οικεία πρόσωπα αυτής της κοινωνίας: τα προσωπεία της πολιτικής, τις εμμονές των ΜΜΕ για ακροαματικότητες που όλα (ή σχεδόν όλα) δείχνουν να συμμερίζονται, τη συμβίωση με τα κινητά μας τηλέφωνα, την αγένεια. Και φυσικά, πολλά άλλα που ο Ουμπέρτο Έκο αφηγούνταν τακτικά στη στήλη του La bustina di Minerva.

Είναι μια κοινωνία, η ρευστή κοινωνία, όπου μερικές φορές το μη νόημα φαίνεται να κατατροπώνει τη λογική, με ανεπανάληπτα βεβαίως κωμικά αποτελέσματα, αλλά με συνέπειες όχι ιδιαίτερα καθησυχαστικές. Σύγχυση, αποσύνδεση, κατακλυσμός από έξεις που συχνά αποτελούν απλώς κοινούς τόπους.

«Πάπε Σατάν, πάπε Σατάν αλέπε», έλεγε στην 7η ωδή της Κόλασης, από τη Θεία Κωμωδία, ο Δάντης Αλιγκέρι ανάμεσα στον θαυμασμό, στον πόνο, στην οργή, στην απειλή και ίσως στην ειρωνεία.