Το μικρό εξαιρετικό αυτό βιβλίο της Μάγια Γκέπελ το διάβασα τον Μάιο του 2020 στο τρένο, γυρίζοντας από τη Στουτγκάρδη στο Παρίσι. Ήταν το πρώτο μου ταξίδι έπειτα από τρεις μήνες απόλυτου εγκλεισμού λόγω κορονοϊού. Ένα ταξίδι, που κανονικά θα κρατούσε τρεισήμισι ώρες, κράτησε τελικά οχτώ ώρες με τέσσερις αλλαγές τρένου! Όλα φάνταζαν αλλιώς. Ο κόσμος ξαφνικά είχε αλλάξει. Τίποτα πια δεν ήταν αυτονόητο. Στα σύνορα μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας υπήρχε στρατιωτικός έλεγχος. Το τρένο ήταν άδειο και οι λιγοστοί επιβάτες αποφεύγαμε ο ένας τον άλλον. Η ανάγνωση του βιβλίου με συνόδεψε στο ιδιαίτερο αυτό ταξίδι. Το είχα αγοράσει το ίδιο πρωί σε ένα βιβλιοπωλείο στο Λούντβιγκσμπουργκ και μου έκανε εντύπωση ότι το βρήκα στην πρώτη θέση των μπεστ σέλερ στη Γερμανία.
Ο κόσμος μας είχε αλλάξει, όχι γιατί το επιλέξαμε αλλά γιατί μας επιβλήθηκε αυτή η αλλαγή από έναν ιό που σήμερα ξέρουμε ότι η εμφάνιση και η γρήγορη εξάπλωσή του έχει άμεση σχέση με τον τρόπο ζωής μας. Ήταν τυχαίο ότι, ακριβώς την ίδια στιγμή, διάβαζα ένα βιβλίο για το τι πρέπει να κάνουμε εμείς οι ίδιοι, ο καθένας από εμάς, για να μη δούμε κρίσεις απείρως μεγαλύτερες, απείρως χειρότερες από αυτή που μόλις διανύαμε;
Όσο διάβαζα, αντιλαμβανόμουν πως ενώ η Μάγια Γκέπελ κι εγώ είμαστε τόσο διαφορετικές, με ξεχωριστές πορείες, καταλήγαμε στα ίδια συμπεράσματα. Εκείνη γεννημένη στη Γερμανία, εγώ στην Αθήνα, σε άλλη γενιά. Εκείνη σε ακτιβιστικό περιβάλλον, εγώ σε πολιτική οικογένεια. Εκείνη οικονομολόγος, ο δικός μου χώρος οι πολιτικές επιστήμες και το αναπτυξιακό δίκαιο. Διαφορετικές εμπειρίες ζωής που όμως μας οδήγησαν να μοιραζόμαστε σήμερα τη βαθιά πεποίθηση σχετικά με το πόσο σημαντικό είναι πρώτα να καταλάβουμε τι συμβαίνει γύρω μας και μετά να συμβάλουμε, ο καθένας με τον τρόπο του, στο να αλλάξουμε τον κόσμο. Να λάβουμε επιτέλους υπόψη μας τα όρια και τους φυσικούς περιορισμούς του πλανήτη μας, του ενός και μοναδικού πλανήτη που διαθέτουμε, δημιουργώντας μία κυκλική οικονομία, η οποία δε θα αφήνει στο περιθώριο ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας.
Όσο το ατελείωτο εκείνο ταξίδι με το τρένο προχωρούσε τόσο σκεφτόμουν ότι θα ήθελα να μπορέσω να τη μοιραστώ την ανάλυση της Μάγια και στην Ελλάδα. Και ο μόνος τρόπος να το κάνω ήταν αν το βιβλίο που κρατούσα στα χέρια μου κυκλοφορούσε και στα ελληνικά. Για μένα ήταν ευχάριστη έκπληξη η άμεση θετική ανταπόκριση των Εκδόσεων Ψυχογιός, του μεγάλου αυτού εκδοτικού οίκου, τον οποίο και ευχαριστώ. Ήταν άλλη μία ένδειξη του πόσο ώριμη είναι πλέον και η δική μας κοινωνία σε μια τέτοια προσέγγιση.
Βασικός στόχος για μένα δεν είναι να συμφωνήσουν όλοι με την ανάλυση της Μάγια Γκέπελ. Είναι να ξεκινήσει η συζήτηση, ένας δημιουργικός διάλογος μακριά από ιδεοληψίες. Δεν είναι μία εύκολη συζήτηση γιατί αφορά τη ζωή μας και την καθημερινότητά μας. Αφορά το σήμερα, αφορά όμως και το αύριο.
Και αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα. Ποιος έχει σήμερα στις κοινωνίες μας την πολυτέλεια να ασχοληθεί με το αύριο; Και όμως, όπως θα διαβάσετε στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας, ξέρουμε εδώ και καιρό, εδώ και δεκαετίες, ότι το μοντέλο ανάπτυξής μας έχει καταστροφικές συνέπειες για τη ζωή στον πλανήτη. Όμως, να που το αύριο γίνεται σήμερα. Και είμαστε πολλοί αυτοί που ψάχνουμε να καταλάβουμε πού οφείλονται οι διαδοχικές κρίσεις που ζούμε. Γιατί χωρίς αμφιβολία, για να αλλάξουν τα πράγματα, το πρώτο βήμα είναι να δούμε πώς λειτουργεί ο κόσμος μας. Να συνειδητοποιήσουμε πως όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους και συνδεδεμένα με τη δική μας ζωή.
Εγώ η ίδια, όταν δημιούργησα την ActionAid Ελλάς πριν από σχεδόν είκοσι πέντε χρόνια, σίγουρα δεν τα είχα καταλάβει όλα αυτά. Πίστευα ότι μπορούμε να πετύχουμε την καταπολέμηση της ακραίας φτώχειας στις πιο φτωχές γωνιές του πλανήτη, χωρίς αυτό να έχει επίπτωση στη δική μας ζωή πέρα από μια πιο δίκαιη αναδιανομή του πλούτου.
Θυμάμαι ότι τότε, στα τέλη της δεκαετίας του ’90, είχα ξεκάθαρα την εντύπωση ότι έπρεπε να επιλέξω ανάμεσα σε μία δράση με κοινωνικό σκοπό και σε μία δράση με περιβαλλοντικό στόχο. Στη διάρκεια του χρόνου όμως σιγά σιγά κατάλαβα ότι πρόκειται για τις δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Και πάνω από όλα κατάλαβα ότι το ζητούμενο δεν είναι η προστασία της φύσης ή του περιβάλλοντος αλλά η προστασία της ανθρώπινης ζωής. Της δικής μας ζωής και αυτής των παιδιών μας, ως μέρος της ευρύτερης ζωής στον πλανήτη. Αυτή κινδυνεύει σήμερα και όχι ο ίδιος ο πλανήτης που θα συνεχίσει να γυρίζει με ή χωρίς εμάς.
Η αλλαγή
Μέσω της προσωπικής μου διαδρομής από την ActionAid Ελλάς στη δημιουργία του πρώτου οργανισμού μικροδανείων στην Ελλάδα, την Action Finance Initiative, και την εμπλοκή μου με το Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο στο Παρίσι, είχα πλέον καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα.
Πρώτα από όλα, πως η αλλαγή θα έρθει από τον καθένα από εμάς. Από κάτω προς τα πάνω θα αλλάξει ο κόσμος. Ήδη αλλάζει άλλωστε, φτάνει να δούμε το ενδιαφέρον, τη δίψα για αλλαγή, τη μεγάλη ωριμότητα και τις άπειρες πρωτοβουλίες πολιτών που πάνε προς αυτή την κατεύθυνση. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Πολίτες ενδυναμωμένοι, ενεργοποιημένοι, έτοιμοι να αναλάβουν το μέρος της ευθύνης που τους αναλογεί. Η συστημική αλλαγή που σίγουρα χρειάζεται δεν μπορεί να υλοποιηθεί στις δημοκρατικές κοινωνίες εάν εμείς, ως πολίτες, δε συμβάλλουμε σε αυτό με την ψήφο μας, με τις επιλογές μας στην κατανάλωση, τις καθημερινές συνήθειές μας· ουσιαστικά με τον τρόπο ζωής μας.
Μέσα από τη συλλογική δουλειά που έγινε για τη δημιουργία του World Human Forum, ξεκαθάρισε επίσης για πολλούς από εμάς ότι η οικολογική κρίση, η κρίση του δημοκρατικού και κοινωνικού μας μοντέλου, του οικονομικού αλλά και του εκπαιδευτικού μας συστήματος είναι αλληλένδετες. Δεν μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε ξεχωριστά. Πρόκειται ουσιαστικά για μία πολιτισμική κρίση, για μια κρίση αξιών που πρέπει να μας κάνει να αναρωτηθούμε τι είναι πράγματι πιο σημαντικό για μας, τι δίνει νόημα στη ζωή μας. Τι χρειαζόμαστε για να αισθανθούμε ολοκληρωμένοι, ικανοποιημένοι από τη ζωή μας και, γιατί όχι, ευτυχισμένοι.
Η Μάγια Γκέπελ πραγματεύεται όλα αυτά τα θέματα και εξηγεί με τον δικό της τρόπο πώς και γιατί η αλλαγή για την οποία μιλάμε δεν είναι μία αλλαγή που αφορά τον ένα τομέα ή τον άλλο. Είναι η ολιστική αλλαγή πολιτισμικού μοντέλου. Είναι μία αλλαγή αντίστοιχη με αυτή που έφερε πριν από διακόσια πενήντα χρόνια η βιομηχανική επανάσταση. Και τότε, οι αλλαγές ήταν αντικείμενο αντιδράσεων. Άλλοι κέρδιζαν, άλλοι έχαναν. Πολλοί φοβόντουσαν, κάποιοι ήλπιζαν. Πάντως κανένας δεν καταλάβαινε το μέγεθός της και δεν αποκαλούσε τότε αυτό που συνέβαινε «Βιομηχανική επανάσταση».
Σήμερα, την εποχή της εκθετικής τεχνολογίας, οι ρίξεις, η «δημιουργική καταστροφή» και οι θεμελιώδης ανατροπές επιταχύνουν δραματικά τη μετάβαση. Ζούμε όμως και σε μία εποχή όπου η ίδια η τεχνολογία μάς προσφέρει τρόπους για να δημιουργήσουμε «1.000.000 σιωπηλές επαναστάσεις». Αυτές είναι που θα μας επιτρέψουν να πετύχουμε όλοι μαζί τη βαθιά μεταμόρφωση που απαιτείται μέσα μας, στις κοινωνίες μας και στη σχέση μας με τη φύση. Και ίσως κάποτε στο μέλλον, θα μιλάνε για την εποχή μας ως την αρχή της «Οικολογικής Επανάστασης»!
Αλεξάνδρα Μητσοτάκη
Προέδρος & Συνιδρύτρια
World Human Forum
