Αντώνης Σαμαράκης, 1919-, ο ανατρεπτικός των εφησυχασμένων συνειδήσεων αυτοβιογραφείται.
«Η ζωή είναι, βέβαια, για να τη ζεις, όχι να την ταριχεύεις με τυπογραφικό μελάνι», γράφει ο Αντώνης Σαμαράκης στην αυτοβιογραφία του, και τον θυμάμαι ακόμα, καθισμένο στο σαλόνι του σπιτιού του, να λέει πόσο άβολα ένιωθε για τη δημοσίευση αυτού του έργου σε συνέχειες στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία το μακρινό πια 1992. «Τι σημασία έχει για τον κόσμο η δική μου ζωή;» αναρωτήθηκε και ακούμπησε την πίπα του επάνω στο τασάκι. «Όταν ήρθε η πρόταση από το εξωτερικό για να γράψω την αυτοβιογραφία μου, επέμενε η Ελένη. Μπορεί και να έχει δίκιο, αλλά δε μου άρεσε ποτέ να μιλάω για τον εαυτό μου», μου είπε, θέλοντας να εκφράσει όλα όσα ένιωθε. Είναι γνωστό άλλωστε πως ο εκδοτικός οργανισμός Gale Research τού είχε ζητήσει να γράψει την αυτοβιογραφία του για να την εντάξει στη σειρά Αυτοβιογραφίες Σύγχρονων Συγγραφέων. Το βιβλίο είχε εκδοθεί ήδη στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία το 1992.
Ο συγγραφέας, όμως, που, σε όλη τη ζωή του, υπήρξε ο ανατρεπτικός των εφησυχασμένων συνειδήσεων βρήκε, για μία ακόμα φορά, την ευκαιρία να γράψει ένα κείμενο για να υψώσει τη φωνή του, «να γίνει η φωνή εκείνων που δεν έχουν φωνή», να κινητοποιήσει τις συνειδήσεις που υπνώττουν και να στείλει το προσωπικό του μήνυμα εξέγερσης εναντίον του εφησυχασμού, τον οποίο έβλεπε να εξαπλώνεται σαν μάστιγα στις σύγχρονες κοινωνίες του κόσμου. Για τον Αντώνη Σαμαράκη, μόνο αυτό είχε σημασία. Και δείχνει να χαμογελάει σαν σκανταλιάρικο παιδί που σκάρωσε μια φάρσα στη φωτογραφία του εξωφύλλου την οποία ο ίδιος επέλεξε τότε.
«Γλίστρησα, όμως, κι εγώ σ’ αυτή την παγίδα», θα γράψει. «H μόνη ελπίδα μου είναι ότι μέσα από τα συμβάντα της πορείας μου ιχνογραφούνται, τολμώ να πω, και τα βάσανα και οι αγώνες του τόπου μας σε μια ταραγμένη εποχή. Τότε που είχαμε όραμα για μια Ελλάδα με κοινωνική δικαιοσύνη, στοργή και τρυφερότητα για όλα τα παιδιά της. Τότε που πυρπολούσε την ψυχή μας ο λόγος του ποιητή: “Να είστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια του κόσμου”».
Έτσι, η αυτοβιογραφία του, η οποία κυκλοφορεί με τον τίτλο 1919-, ημερομηνία της γέννησής του, μετατρέπεται σ’ έναν καταγγελτικό μονόλογο. Μια απροσκύνητη φωνή διαμαρτυρίας, η ίδια εκείνη φωνή που σαν ένα συνεχές Σήμα κινδύνου εξαπολύεται απ’ όλο το έργο του Αντώνη Σαμαράκη. Ο λογοτέχνης που έκανε στάση ζωής τον κοινωνικό προορισμό της λογοτεχνίας κι έγινε κέντρο αναφοράς στη μεταπολεμική ελληνική πεζογραφία για την ανθρωπιστική τομή που πραγματοποίησε στην εξελικτική της πορεία γράφει για τη ζωή του και το κάνει για να τονίσει την ανάγκη εξάλειψης κάθε ολοκληρωτισμού και εξουσίας που στοχεύει να καταστήσει τον άνθρωπο ανεύθυνο μπροστά στη μοίρα του και στη μοίρα όλου του κόσμου.
Από την παιδική ηλικία στην αέναη παιδικότητα της ζωής, στα πρώτα σκιρτήματα και από τη Νομική στο Υπουργείο Εργασίας. Ύστερα ο πόλεμος. Η συγκλονιστική μαρτυρία του για τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση, η σύλληψή του από τους Ναζί και τους προδότες που συνεργάζονταν μαζί τους και η καταδίκη του σε θάνατο. Ανατριχιαστική η περιγραφή του στρατοδικείου και τραγική η αναγνώριση του αδέκαστου προέδρου στο πρόσωπο ενός κληρικού, την οποία τόσο ζωντανά περιγράφει ο Σαμαράκης στην αυτοβιογραφία του. Η απόδρασή του. Ο φόβος έως την απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου του 1944. Η αποθήκη όπου κρυβόταν. Και ύστερα το πρώτο βιβλίο, το Ζητείται ελπίς, και η απογοήτευση του συγγραφέα για την εκδοτική του τύχη. Η γνωριμία με την Ελένη και ο γάμος. Τα βιβλία και η επιτυχία του Λάθους. Τα βραβεία και οι απονομές, σε όσες κατάφερε να παρευρεθεί, κι εκείνοι που του στέρησαν αυτό το δικαίωμα. Η περιπέτεια για το διαβατήριο επί χούντας και η ομώνυμη συλλογή διηγημάτων του, οι ανακρίσεις στην Ασφάλεια, η Κύπρος και ο πόνος του για την τύχη της, το ταξίδι του στην Αιθιοπία, η οδύνη του για την τύχη των παιδιών της Αφρικής και η θέση του στη Unicef.
Και πάνω απ’ όλα εκείνος ο δορύαιχμος, λαγαρός και τόσο εύστοχος στοχασμός του για τη ζοφερή πραγματικότητα του κόσμου, για τον φόβο του παραλογισμού και του ολέθρου που επιμένει να πλανάται πάνω από τη ναρκωμένη ευαισθησία του κόσμου. Για την ανάγκη εδραίωσης της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ισότητας και της εξάλειψης κάθε αντινομίας που στοχεύει στον ανθρώπινο εκμηδενισμό και στον αφανισμό της ανθρωπιάς.
«Ζούμε σ’ έναν κόσμο τραγικά παράλογο και παράλογα τραγικό. Και μόνο ο ασταμάτητος απροσκύνητος αγώνας για μια ανθρωπότητα λιγότερο απάνθρωπη θα μπορέσει να ματαιώσει το τέλειο έγκλημα κατά των αξιών εκείνων που μόνο αυτές δίνουν νόημα στη ζωή μας».
Ο Σαμαράκης γράφει αυτό το βιβλίο έχοντας κατά νου να αναδείξει, μέσα από τις προσωπικές του διαδρομές και την έκβαση των επιλογών του, την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την ανθρωπιά ως τα μέγιστα αγαθά της κοινωνίας, η έλλειψη των οποίων οδηγεί στον ψυχολογικό και οντολογικό εκπεσμό και στην επικράτηση ενός συστήματος που μπορεί να εξαπλωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Πιστεύει, όμως, στο «λάθος» των εξουσιών, στον άνθρωπο και στις κοιμισμένες δυνατότητές του και στοχεύει στη συνειδησιακή του εξέγερση με κάθε τρόπο.
Στο πλαίσιο αυτό είναι τεράστια η ιδιάζουσα ευθύνη του συγγραφέα. Ο Αντώνης Σαμαράκης πιστεύει στην κοινωνική αποστολή της λογοτεχνίας στις κρίσιμες περιόδους και γράφει χαρακτηριστικά:
«Έτσι ακριβώς νομίζω πρέπει να νιώθει ο συγγραφέας της εποχής μας αλλά και κάθε εποχής. Όχι να φιλοδοξεί να μείνει το έργο του, να μείνει η φωνή του στην αιωνιότητα ‒ η μόνη βεβαιωμένη αιωνιότητα είναι η αιωνιότητα αυτής της καθημερινής ζωής. Αλλά να έχει τη φιλοδοξία, τώρα που εξακολουθεί να αναπνέει, να είναι με το έργο του και με τις πράξεις του η φωνή εκείνων που “δεν έχουν φωνή”, των αδικημένων, των βασανισμένων, των καταπιεσμένων. Και να φιλοδοξεί να έχει κάνει το χρέος του αντίκρυ στους άλλους, να έχει μιλήσει, να έχει παλέψει για αγάπη, κατανόηση και αλληλεγγύη, να έχει κινηθεί με τρυφερότητα πάντα για τον απλό άνθρωπο, αλλά αμείλικτος και απροσκύνητος για τις εξουσίες του κόσμου τούτου, να έχει προσπαθήσει να τιμήσει την αποστολή του πριν προστεθεί στην τυχόν αυτοβιογραφία του, πλάι στη χρονολογία γέννησής του, η χρονολογία εξόδου από το παιχνίδι».
Γραμμένη με αυτό τον τρόπο, η αυτοβιογραφία του Αντώνη Σαμαράκη δεν είναι «μια ριπή πελαγίσιου ανέμου κλεισμένη αεροστεγώς σε φιαλίδιο». Είναι ένα κείμενο μελετημένο σε κάθε του λεπτομέρεια, ολοζώντανο και σπαρταριστό, με έντονη την πνευματική ενάργεια του Αντώνη Σαμαράκη, τη διαποτισμένη από τα ιδεώδη του ανθρωπισμού και τις αξίες της κοινωνικής ισότητας. Αναδεικνύει με τρόπο εύστοχο και απόλυτο την ιδιοσυγκρασία τόσο του ανθρώπου όσο και του συγγραφέα Αντώνη Σαμαράκη, ο οποίος πολέμησε με όλη του τη λογοτεχνική δύναμη για να θριαμβεύσει ο άνθρωπος έναντι του ολοκληρωτισμού και του ολέθρου που τον απειλεί στην πορεία της ανθρωπότητας. Είναι, λοιπόν, «μια ριπή πελαγίσιου ανέμου», που πνέει για να συναντηθεί με την άνοιξη της ανθρώπινης συνείδησης.
